Адам бар жерде әдебиет те болады

Жазушы-драматург Жолтай Жұмат-Әлмашұлымен сұхбатымызда бүгінде бүкіл әлем күресіп жатқан коронавирус дейтін тажал туралы да айтылды. Шынымен қазіргі жағдай алдын ала болжанғаны. Жазушылардың көріпкелдік қасиетке ие екені рас па? Бұл жөнінде кейіпкеріміз былай дейді: «Дин Кунцтың «Глаза тьмы» деген фантастикалық романы ғылыми негізге сүйенген, кейбір деректерді біле отырып жазылған еңбек деуге болады. Осы фантастикалық романның ішінде «Ухань-400» деп аталатын вирус туралы қайта-қайта айтылады. Мұнысы бекер емес…»

Фантастика жанры қазақ әдебиетінде де барынша дамуы керек

–  Жөке, әңгімеміздің басында өзіңді өткен жылдың қыркүйек айында Ресейдің «Золотое перо Руси» атты беделді әдеби сыйлығын алуыңмен құттықтаудан бастайын. Мен өз басым бұл сенің жазушылық саласындағы ұзақ жылдар бойғы сіңірген еңбегіңнің бір өлшемі ғой деп білемін.

–  Рақмет! «Золотое перо Руси» осы кездегі Ресейдегі ең беделді әдеби марапаттың бірінен саналады. Оған дүние жүзінің барлық елдерінен деп айтсақ та болар, көркем шығармаларымен қатысушылар бар екені соның дәлелі. Мысалы, өткен жылы осы конкурсқа 70 елден 30 мыңнан астам көркем шығарма түсіпті. Солардың арасынан бізге де жүлде бұйырса, бұл ең алдымен қазақ әдебиетінің мәртебесі десек, орынды шығар, сірә!

Мен бұл әдеби байқауға орыс тілінде шыққан «Вечная элегия» деген әңгімелер жинағын ұсынғанмын. Әрине, мұндағы әңгімелер өз ана тілімізде баяғыдан-ақ өз бағасын алған, бірқатары арнайы сыйлықтармен аталып өткен. Ал аударма сапасы туралы өз басым өте жоғары баға беріп, шегелеп айта алмаймын. Десе де, әуелі жолма-жол аудармасын қазақ, орыс тілдерінде бірдей жаза білетін азамат Алмат Жарылқасынов істеп, сосын белгілі орыс ақыны, «Нива» журналын шығаруға көп күш жұмсаған, қазір марқұм болып кеткен Владимир Гундарев көркем аударма жасады. Жаман шықпаған тәрізді. Сыйлықпен аталуы соның айғағы емес пе!

– Фантастикалық жанрдағы кейбір әдеби туындылардың келешекте кезігетін бірқатар жаңалықтар мен өзгерістерді алдын ала болжап, көріпкелдік танытып жататынын да байқап жүрміз. Ертеректе ағылшын жазушысы Джонатан Свифттің 1735 жылы жазған «Гулливердің саяхаты» романындағы Қызыл планетаның Фобос және Деймос деген серіктері мен Жюль Верннің «Жерден Айға сапар» романында атап өтілетін күн желкендері идеясы секілді болжамдардан бастап, кейін көптеген шығармаларда осындай тосын ойлар өмірге еніп жатты. Ал жақында америкалық жазушы Дин Кунцтың 1981 жылы баспа жүзін көрген «Глаза тьмы» деген фантастикалық романында бүгінде жер-көкті шулатып жатқан коронавирус індетінің Қытайдың тап осы Ухань қаласында арнайы дайындалатыны сөз болатыны айтыла бастады. Бұл не, шынымен көрегендік пе, әлде сандырақтың күтпеген жерден орындала кеткені ме?

– Жалпы, фантастиканы екі топқа бөлуге болады. Біріншісі – ғылыми фантастика, екіншісі – таза қиялға құрылған фантастика. Біздің әлем әдебиетінде екеуіне де орын бар. Екеуінің де көрнекті-көрнекті өкілдері қалыптасқан, Оның біразын өзің де атап кетіпсің. Тіпті кейінгі уақытта «фэнтези» деген қосымша жанр да дүниеге келді. Фэнтези – фантастика мен өмір шындығының синтезі, екеу де шығармада араласып жүре береді.

Өзім фантастикаға мойын бұра қалам тербемесем де, оларды оқты-текте оқып қойғанды теріс көрмеймін. Тіпті қажет деп санаймын. Өйткені, фантастикалық шығарма қиялыңды қайрайды, ойыңды ұшқырландырады, шабытыңа шабыт қосады.

Көп жағдайда ғылыми фантастика жазатын қаламгер өз тақырыбын терең зерттеп алады, содан соң барып қиялға еркіндік береді. Демек, ғылыми негізі бар фантастикалық шығармадағы айтылған ой-деректер алдағы уақытта біздің өмірімізде орын алып жатса, еш таңғалмасақ керек. Ол, біріншіден, ғылыми негізі бар, түбі өмірімізден орын алуы мүмкін нәрсе екенін анық біліп жазғанынан, екіншіден, қаламгердің қиялының мейлінше жүйріктігінен. Былайша айтқанда – байқампаздығынан.

Енді өзің атап кеткен фантаст-жазушыға келейік. Дин Кунцтың «Глаза тьмы» деген фантастикалық романы ғылыми негізге сүйенген, кейбір өмірлік деректерді біле отырып жазған еңбек деуге болады. Осы фантастикалық романның ішінде «Ухань-400» деген атпен аталатын вирус туралы қайта-қайта айтылады. Мұнысы бекер емес. Демек, ол әлдеқандай бір ғылыми ортадан осындай нәрсенің жасалып жатқанын алдын ала білген. Бұл жерде оның көріпкелдігі үлкен рөл ойнап тұрған жоқ деп ойлаймын. Қалай дегенде де, жазушы мұны бір деректерге сүйеніп, біліп, болжап барып жазған. Әулиелік жоқ бұл жерде.

Жалпы алғанда, Дин Кунц Американың осы кездегі ең танымал фантаст-жазушысы екені рас. Оның қаламынан «Ангел-хранитель», «Фантом», «Молния», «Холодный огонь», «Казино смерти», тағы басқа секілді көптеген фантастикалық, қорқынышты оқиғаларға құрылған шығармалар туғанын көзі қарақты оқырман жақсы білуі тиіс.

Біздіңше, фантастика жанры қазақ әдебиетінде де барынша дамуы керек, ол өте керек жанр. Өкінішке орай, қазақ қаламгерлері арасында бұл салада беріле еңбек етіп жүргендер өте аз, тіпті саусақпен санарлық деуге болады.

– Енді әңгімені балалар әдебиетіне қарай бұрсақ. Бұл сала саған таңсық емес. Жазушылық жолыңды тап осы балалар әдебиетінен бастағаныңды өзің де айтып жатырсың. Біздегі қазіргі балалар әдебиетінің жай-күйі қалай? Сен оған қандай баға берер едің?

– Жасыратыны жоқ, әдебиет әлемінің есігін ең алдымен балалар тақырыбы арқылы ашқаным шындық. Балалар әдебиетінен басталған соқпақ жол мені үлкен әдебиетке қарай дедектете сүйреп әкеткелі қаш-шан! Шынымды айтайын, балалар әдебиетінен көп уақыт қол үзіп қалдым. Жазғым-ақ келеді, бірақ уақыт таппаймын. Жоспарда тұрған өзге де кесек-кесек туындылар ойымды мейлінше тұмшалап-орап тастаған. Менің балаларға арналған дүниелер жаза алмай келе жатқанымның түпкі себебі – осында!

Енді бүгінгі балалар әдебиетінің жай-күйі туралы әңгімеге ойысар болсақ, бұл бағытта қордаланған мәселелер өте көп. Себеп? Себебі – балаларға арнап жазу тап осы кезде ешкімге де тиімді емес. Оны көп жағдайда майда-шүйде жазбалар деп қараушылық басым. Шын мәнінде, солай ма? Әлбетте, жоқ. Балаларға арнап бір-екі беттік әңгіме жазудың өзі азаптың азабы. Өйткені, сен әуелі баланың өзіне тән тілін білуін керек, сосын бала қызығатын оқиғаны дөп  табуың қажет. Ен соңғысы – сенің жазған дүниеңді жас сәби қызыға, бас алмай оқуы шарт. Бала оқымаса – еңбегіңнің еш болғаны!

Ертеректе «Жалын» баспасы жылма-жыл балаларға арналған көркем шығармалар бәйгесін жариялап, көптеген тамаша туындылардың өмірге келуіне ықпал етіп еді, қазір ол жоқ. Бәйге тоқтап қалды. Ұмытылуға айналды.

Еске сала кетейін, осы күні ұлт әдебиетінде есімдері құрметпен аталатын қаламгерлер Оралхан Бөкей, Тынымбай Нұрмағамбетов, Марат Қабанбай, Сайлаубай Жұбатырұлы секілді ең алдымен балаларға арнап жазып, осы «Жалыңның» бәйгесінде оза шауып, елге танылғанына өзіміз куә.

Рас, кейінгі бір уақытта «Дарабоз» деген бәйге ұйымдастырып жүр, алайда, оған деген қызығушылық тым жоғары емес сияқты көрінеді. Бәлкім, жүлдесі төмен бе? Бәлкім,деңгейі жоғары емес пе? Әйтеуір, бұл бәйгенің бағы жанып, баршаның қызығушылығына айналып кете алмай жатқаны шындық. Қысқасы, қазіргі балалар әдебиеті өте қиын жағдайды бастап кешіп отырғаны айқын ақиқат.

Біздің ойымызша, балалар әдебиетін қайта көтеріп, абыройын артыру үшін алдымен орыстарда әлдеқашан жолға қойылған «Детская литература» секілді бір баспа ашу – уақыт талабы. Сосын…арнайы бәйгелер ұйымдастырылып, оның қаржы көлемін өсіру қажет. Тіпті әдебиет саласындағы мемлекеттік сыйлық тағайындау кезінде балаларға арналған туындыларға да басымдық беруді арнайы қарастырып отырса, нұр үстіне нұр  болар еді.

Балалар әдебиетінде де мүлдем жаңаша дүниелер ауадай қажет

–  Кейінгі кездері жаһанда балалар әдебиетінің сын-сипаты көп өзгерді. Бүгінгі балалар баяғы Күлқызды да, Тазша баланы да оқи қоймайды. Міне, осы ағымға қазақ балалар әдебиетінің ілесу жайы қалай? Жалпы, әдебиеттің бұл саласын болашақта қандай дүмпулер мен өзгерістер күтіп тұр деп пайымдайсың?

–  Сөз жоқ, бүгінгі балалар әдебиеті де, заман ағымына сай, сапалық деңгейде өзгеруі қажет. Қазіргі балалардың талабы ерекше. Мүлде басқаша. Айталық, біздің қазақ киногерлерді шығарған мультфильмдерді қазіргі балалар аса қызығушылықпен қарай бермейді, керісінше шетел мультфильмдерінен көз алмайды. Сондай-ақ қазақ жазушысы жазған шағын әңгіме-мысалдарды емес, шетелдік суреткер жазған аңыз-эфсана кітаптарын көбірек қолға алады. Мысалы, Гарри Поттер туралы шығарманы жабыла оқып жататыны – соның дәлелі.

Неліктен бұлай? Шамамызда, біздің қазіргі қаламгерлер жаңа заман да туған сәбилердің ой-арманын зерттеп, терең танып-білмей отырған сияқты. Ал ол жоқ жерде көркем дүние де тартымсыз.

Осындайда ойлайсың, тегінде біздің балалар әдебиетіне де мүлде жаңаша, мейлінше озық жазылған көркем дүниелер ауадай қажет-ау деп. Оны фэнтези дейміз бе, эфсана дейміз бе, білмеймін, әйтеуір жаңа дүние туғызбай болмайды.

Сонда ғана қазақ балаларын өзіміздің төл әдебиетімізге қызықтыра алмақшымыз.

– Шын мәнінде қазіргі заманғы әдебиеттің ең өзекті проблемаларының бірі әдеби туындылар танымалдылығының төмендігінен туындайды. Қазір жаңа шыққан кітаптардың оқырманға жетуі қиын. Оларды таныстыру, насихаттау мәселесі нашар. Есесіне, дүмеп шығып жатқан кітаптарда есеп жоқ. Мұны әлем библиографтарының өздері айтып отыр. Сен бұған келісесің бе?

– Қазіргі қазақ әдебиетінің ең бір жан сыздатар, сыздауықтай осал  жері – осы  насихат жұмыстарының ақсап жатқандығы. Аузымызды қу  шөппен сүрте бермейік, құдайға шүкір, тәуелсіздік алған соңғы отыз жылға таяу уақыт аралығында оқылымды, тамаша-тамаша көркем дүниелер жазылды, кітап болып басылды. Ал көркемдік бағасы ше? Оны кім таразылайды? Кім ақ-қарасын айырады? Сыншылар ма? Олар, өкінішке орай, аса көп емес. Бар дегеннің өзінде, көбісі сын емес, зерттеу жұмыстарымен айналысып кеткен сыңайлы. Өкімет ше? «Тиісті қаржы бөлдік, кітаптарыңды қиналмай мемлекеттік тапсырыспен шығарып жатырсыңдар, енді не керек?» дейді. «Өздерің өздеріңді оқымасаңдар, өздерің өздеріңді бағаламасаңдар, бізге қандай өкпе артасыңдар?» дейді тағы да. Кім? Кім бұл шаруамен айналысуы керек расында?

Жалпы, көркем дүние жарыққа шыққан соң, қалай дегенде де, оның шын бағасы берілмесе, ол да шала туған бала секілденіп, тарих қойнауына шым батып кете бармақшы. Мұны соңғы жылдар бедерінде өз көзімізбен көріп те келеміз. Бір айласын ойластырмасақ болмайтын сияқты, тегінде.

Көкірегімізде ашыта ауыртатын бір жағдай бар. Тәуелсіздік алғалы бері де отыз жылға жуықтап қалыпты – алайда, ұлт әдебиетінде неліктен мақтана айтып, ауызға алуға жарайтын соны туынды жоқтың қасы. Қаламгерлеріміз мейлінше талантсыз, жайдақ, жоқты-барды бірдеңелерді жазатын болып алды ма, жоқ әлде барды көре алмай жүрміз бе? Алдыңғысына қосылайын десең, оны дәлелдеп, нұқып көрсетіп жатқан ешкім жоқ. Ал екіншісіне қол берейін десең, тағы да тұйыққа тірелесің. Неге көрмейді екенбіз? Бұл қазақ өзімізге өзіміз жаумыз ба? Өзімізді өзіміз батпаққа тыға бергеннен қандай опа таппақшы екенбіз?

Осы орайда Мәдениет министрлігінің тиісті комитеті мен Қазақстан Жазушылар Одағы бірлесе отырып, атқарар жұмыс баршылық демеске лаж жоқ.

– Қазіргі заманғы әдебиеттің тағы мынандай бір негативті аспектісі – қолына қалам ұстаған әрбір үшінші жазушы өзін «ұлы жазушы» санайды. Былайша айтқанда, «Толмаған Толстойлар мен шала Шекспирлер» көбейіп кетті. Олар ешкімнің ақыл-кеңесін, сындарлы сынын қабылдамайды. Мұндайларды табанда «орындарына қоятын» баяғы сын да, сыншылар да жоқ. Сонда не істемек ләзім?

– Жаңа шығарма жарыққа шыққан соң, оның тиісті бағасы берілмесе, әрине, әр жазушы өзін «классик» санауға әбден ерікті және оның белгілері қазірдің өзінде бар. Өйткені, оны өзгелер емес, өзі ғана бағалап отыр. Өз түйіндеуі!

«Толмаған Толстой мен шала Шекспирлерден» құтылудың ең төте жолы – әділ сынды өрістету. Алайда, арға тиетін, тым дөрекі сын емес, әрине! Сан өз сәбиіңді сүйгендей, аса бір сүйіспеншілікпен, жылы алақанмен сипағандай жазылса ғой. Сонда сыналған қаламгер де іштей риза болар ма еді… Сосынғысы – жер-жерлерде кітапты талқылау мен бағалау мәселесін орнықтыру жайы қолға алынғаны мақұл.

Біз неге осы кезде әлемдік деңгейге шыға алмай жүрміз. Өйткені, өзімізді өзіміз оқымаймыз. Оқу тұрсын, іштегі салиқалы пікірді сыртқа шығаруға қимаймыз. Ол ғана емес, елге деген жанашырлық пен елдік мінезді жоғалтып алып жүрміз бе деген қауіп те бар. Елшілдік – өз халқыңа жаныңның ашуы! Өз халқыңның мәртебесін асқақтатуға ұмтылу. Арғы жағын өзің бағымдай бер. Қысқасы, әдебиетіміз өскелең болсын десек, бәріміз болып жаңа шыққан көркем дүниелерге оң көзбен қарап, жанашыр болғанымыз қажет-ақ.

– Жөке, бәрін дұрыс айтып отырсың, әдебиет – адамның бүкіл өмір бойына жүріп өткен жолы, әдебиет – адамның рухани болмыс-бітімін анықтап, оның мінез-құлқы мен дүниетанымын қалыптастыратын қарымды құрал. Бірақ дәл қазір мұны түсініп, бағалап отырған адам аз сияқты. Оның орнына қайда да «жаппай естен тануға» жол беріп алдық. Мұнымен қайда барамыз?

– Бүгінде заман күрт өзгеріп бара жатыр, бәлкім, заман емес, адамдар өзгеріп  кетті ме? Мен аса бір шабытпен әңгімелеген көлемі 560 беттік «Күлкі мен көз жасы» деген романымды қазіргі оқырман оқи ма? Оқуға құлықты ма? Күдігім басым. Десе де, жазылып-жарияланған дүние менікі емес, халықтың рухани қазынасына айналды деуіміз керек. Уақыт бір орында тура бермес, бір замандарда бұны да қызыға қолға алатындар табылар.

Бүгінгі  проза, өзің ескертіп отырғандай, расында да «естен тану» сияқты түсініксіз тақырыптарға бет бұрып барады. Оқып отырып, автордың не айтқысы келгенін ұқпайсың. Сосын өзіңнен-өзің қысыласың. Шамасы, менің есім ауыса бастады ма деп қиналып кетерің бар.

Мұнымен қайда, барамыз – оны мен айта алар хәлде емеспін. Көре жатырмыз…

Қазақ әдебиеті де тың өзгерістерге бет бұрғанын айтуға толық хақымыз бар

– Мен осыдан бірқатар уақыт бұрын әзір еш жерде жарияланбаған «Мемлекетке әдебиет неге керек?» деген мақала жазып қойған едім. Артынан ойландым. Қарап тұрсам, менің бұл мақаламның да енді еш жерге керегі жоқ сияқты. Өзің қалай ойлайсың, шынымен біздің мемлекетімізге салиқалы әдебиет керек емес пе?

– Жалпы, көркем әдебиет мемлекетке керек пе, жоқ, көпшілік халыққа керек пе? Осы екеуінің ара-жігін ашып алған мақұл. Менің ойымша, осы кезде мемлекет тарапынан азын-аулақ қаржы бөлініп, кітаптарды бастыруға ықпал еткені болмаса, рухани қазына ретінде аса құштарлық байқалмай отырғаны рас. Оның себебі неде? Сұрақ көп, жауап табу қиын.

Ал көркем әдебиет жалпы жұртқа керек пе десек – әлбетте, қажет екеніне бас иеміз. Әдебиет – тәрбиеші! Ал бүгінгі ұрпаққа тәрбие керек емес пе! Әдебиет – жан әлеміңді тазалаушы. Қазіргі ұрпақтың жан дүниесін тазалау керек қой. Әдебиет – тіл үйретуші. Тіл қадірін сіз бен біз білуге тиіспіз. Әдебиет ұлттың әдет-ғұрпы мен дәстүрін сақтауға қызмет ететін құрал. Оны да білуге тиіспіз.

– Біз мойындамасқа болмайтын бір шындық, XXI ғасыр іс жүзінде барлық салада техникалық даму шегіне жеткен дәуір болып тұр, осыған байланысты «мынадай ессіз дүниеде» жеке адамның рөлі төмендеп, оның алға ұмтылуы мен рухани дамуына алуан қырынан тосқауыл қойылып жатыр. Мынадай жағдайда бара-бара адам әдебиеттің өзінен біржола бас тартып, «жабайы капитализм» заңдылықтарының соңынан кетіп қалмай ма? Сенде мұндай қауіп жоқ па?

– Технократия – замана қажеттігінен туындайды, сосын да қалай десек те, адамзат бар жерге қатарласа өмір кеше береді. ХХI ғасырда техникалық дамудың шегіне жетіп отырғаны да рас. Оның көріністері тайға таңба басқандай.

Дей тұрсақ та, адамзат қоғамы тек техника, экономика, өнеркәсіп, т,б, нәрселермен шектеліп қала ма? Адам дегеніміз – ет пен сүйектен жаралған пенде. Ендеше, оның сезімін, түйсігін, өкпе-ренішін, қайғы – мұңын… қайда қоямыз? Көркем әдебиет осы жағын қаузап, осыған жауап беретін асыл зат болмас па!   Қанша жерден  қиқалатсақ та, адам бар жерде әдебиет те болады. Ал оның көріністері қалай – бұл бөлек әңгіме.

– Меніңше, қазіргі заманғы әдебиеттің ең негізгі проблемасы «шығармашылық» атаулының коммерциялық жағына қаттырақ көңіл бөлініп жүргенінде болып тұр. Соның салдарынан плагиат қатты өршіп кетті. Қазір ақын да ұры, әнші де ұры, композитор да ұры. Бұрын ілеуде біреу кездесіп қалса, оның авторлары әдебиет сыншылары мен қоғам тарапынан қатты соққы алып, қайта тұра алмайтындай хәл кешуші еді. Осы ретте бізге мұның бәрін бақылай қарап, жалпы әдебиеттің тазалығын сақтаулы қамтамасыз ететін бағзыдағы цензура керек емес пе?

– Әдебиет пен коммерция – екі түрлі ұғым. Екеуі қанша майыстырып әкелсек те, бір-біріне сәйкес келе бермейді. Өйткені, әдебиет – жан дүние әсемдігінің айнасы, ал коммерция – дүниеге малшыну жолындағы  жанталас.

Сөйтсе де, қазіргі заман осыған тіреліп отыр. Әдебиет коммерциясыз өмір сүре алмайтын халге жетті. Неге? Өйткені, біріншіден,  жазған көркем дүниенің кітап болып басылуы керек – оған қаржы керек; екіншіден – оны сату, тарату керек, тағы да, қаржыға тіреледі; үшіншіден – автордың өзі де ет пен сүйектен жаралған пенде, оның да тамағы бар, ақша – қаражатқа тәуелді… Коммерциялық жұмыс осы айтқандарды шешіп бере алмақшы.

Соңғы жылдар көлемінде ақша, қаржы табу жолына түскен көптеген ақындар, әншілер, сазгерлер… «ұрлық іске» ұялмай бара беретін болып алған сыңай. Бір-бірінен ұрлайды, біріне-бірі көшіреді. Және оны ар-ұят санамайды.

Бұндай келенсіз әрекеттерге түбі тосқауыл қойылмаса болмас. Мұндай жағдайда шынайы көркем туынды жарыққа шықпайды. Көбіне халтура орын алады. Бұл – қорқынышты.

– Әрине, қазіргі заманға, техникалық дәуірге байланысты әдебиет те өзінше түлеп, өзгеріп жатыр. Ол дұрыс та шығар. Бірақ орыстардың өздері «№1 орыс жазушысы» атандырып отырған Виктор Пелевиннің туындыларын оқырманның бәрі түсіне береді деп ойламаймын. Мұндай «түсініксіз» әдебиетті түсіну үшін оқырманға да жақсы дайындық керек. Дегенмен, бұған ешкім шек қоя алмайды. Процесс баяғыда жүріп кеткен…

– Бүгінгі әдебиетті, шамамда, екі түрге бөліп қарау керек.

Біріншісі – нағыз адам жанын зерттеп, көркем образ түзген, айтар ойы терең, заманның қыртысын қазбалап ашып беруге ұмтылған шығармалар.

Екіншісі – уақытқа бейімделген, бүгінгі заманның ыңғайына көшкен, көркемдік сапа емес, қайтсе оқылады деген ойға иек артқан «арзанқол» туындылар.

Дұрыс, өзің айтқандай, орыс әдебиетінде қазіргі уақытта екінші топқа жататын қаламгерлер көбейе бастады. Олардың ішінде Виктор Пелевин, Владимир Сорокин, Виктор Ерофеев, Захар Прилепин, Дмитрий Быков, Гузель Яхина, Валера Затуха, Саша Соколов, Михаил Шишкин, Юрий Мамлеев, Людмила Петрушевская, Роман Сенчин, Сергей Шаргунов секілді көптеген жазушылар бар.

Түсініксіз әдебиет дегеннен гөрі айттары анық емес, жеңіл – желпі нәрселерге бет бұрған «жадағай шығармалар» десек, дөп түсер ме едік.

Мен өз басым орыс әдебиетіндегі осы бағытты аса қолдамаймын. Бұндай дүниелер таза көркем әдебиетке жатпайды. Жатқызуға хақымыз жоқ.

– Айтқандай, сенің өткен жылдың соңында ғана баспа жүзінен жарық көрген «Ащы да тәтті өмір» деген кітабыңа енген екі туындың – «Олигарх және олимп» атты роман-элегияң мен «Интерадам» деген роман-әфсанаңнан батыс әдебиетінің лебі мен нұры айқын есіп тұр. Осының бәрі сенің үлкен ізденіс үстінде келе жатқаныңа кепілдік бере алады. Мұныңды құптаймын. Заманның ағымына сай шығармалар жаза білмесек, ақыр соңында баяғы балаң күйімізде әлем әдебиетінің көші соңында қалып қоюымыз мүмкін. Қалай дегенде де, прозадағы лиризм мен романтиканың дәуірі кетіп барады. Солармен бірге бұрынғы әдебиетті сүйсініп оқитын оқырман да өмірден өткен аға ұрпақпен бірге азайып келеді. Келешектегі оқушы қауым басқаша сана мен санаттан-дүр. Мұны да да ескермесек болмайды-ау.

– Сөз басында айттым, мен елу жасыма дейін әлем әдебиетінде бұрыннан қалыптасқан классикалық үлгідегі романдар жазумен әуестендім. Сондай үш романның басын қосып,  «Кең де тар дүние» деп атадым. Мұнда да кейбір әдістер жаңаша жазуға ұмтылыстар бар екенін білемін. Десе де, ол кезде көбіне өзімізді тым тартып, еркін көсіліп кете алмаған едік.

Соңғы он жыл көлемінде, шынымды айтайын, «Ащы да тәтті өмір» деген жалпы атаумен бес бірдей роман жазып шықтым. Оларды атап өтуге де болады: «Бақидан келген келіншек», «Бумеранг», «Жатпланеталық жігіт»… Сосынғысы екеуі – өзін атап өткен «Олигарх және олимп», «Интерадам»…

Бұлардың көлемі 90 беттен 130 бет аралығында. Ал айтар ойы әрқайсысында әртүрлі. Негізінен, заманауи романдар. Бүгінгі күн мәселелерін қаузайды. Десе де, жанр ерекшелігіне орай, оларды «роман-хат», «роман-эссе», «роман – модерн»… деп атаппын.

Осыны әлде дұрыс-түсінбей, әлде басқа себеппен – қабылдай алмай жатқан әріптестерім жетерлік. Жарайды, қай кезде де адамзат   жаңаны тез қабылдаудан гөрі күдіктене қарауға бейім болған. Бұл шығармалардың бағасы уақытпен беріле жатар.

Ең бастысы – қазақ әдебиетінде де тын ізденістерге бет бұрғғанын шегелеп айтуға толық хақымыз. Ал қалғанына – алдияр уақыт төреші.

– Драматургияға қалай келдің? Бұған не әсер етті?

–  Драматургияға қалай келдім – соны өзім де байқамай қалдым, білем. 40 жасқа келгенше, бұл өте қиын жанрға мүмкіндігінше жоламауға тырысып бақтым, жауапкершілігін мойныма алғым келмеген шығар. Негізінен прозалық шығармалар жаздым ғой, оны өзің де білесің. Ал драматургияға шынттап өзімді жегуім 2000-жылдан бастау алып жатыр. Алғашқы екі пьесамның орны ерекше: біріншісі –«Сүю серті», екіншісі – «Абақты-ғұмыр». Алғашқысы – Қызылорда драма театрында, ал екіншісі Түркістан драма театрында бірінен соң бірі сахналанды. «Сүю серті» өзімнің ерекше ұнататын «Күлкі мен көз жасы» романының желісімен қағазға түскен еді. Сосын да жазылуы жеңілірек болған сияқты. Ал «Абақты-ғұмыр» Мағжан ақынның абақтыдағы соңғы түнін суреттейді. Осы тарихи драма атақты Райымбек Сейтметовке өте қатты ұнаған, дереу сол қалпымен сахнаға жол тартты. Және сол спектакльдің премьерасынан кейін маған ақ жол тілеп тұрып, «бұл Мағжан туралы алғашқы және мейлінше сәтті жазылған драмалық шығарма» дегені есімде. Қазір Мағжан тақырыбына барушылар өте көп.

Жалпы, драматургия әрі қиын, әрі қызық жанр. Қиын болатыны – мұнда тартыс пен шиеленіс өте мықты қиюласып келуі шарт, онсыз сахнада солғым ойналады, тартымсыз болады. Ал, қызық болытыны – сенің жазған дүниеңді бірер сағаттың ішінде бірнеше жүздеген кісі көріп-тамашалап, өз бағасын бере алады. Бұл, әрине, жақсы ғой.

– Қаламгердің әрбір туындысы оның жеке перзенті іспеттес. Сондықтан ол бұл туындыларының бәрін жақсы көреді. Дегенмен, ата-ананың да ерекше ықылас қоятын балалары болады. Сен үшін драмаларыңның қайсысы қымбат?

– Қызық сұрақ екен. Сөз жоқ, әрбір драматург үшін өзінің жазғаны түгелімен қымбат та бағалы. Десе де, арасында ерекше ықыласқа бөленген, былайша айтқанда, көңіл аударарлықтай туындылар кездесіп жататыны ақиқат.

Алғашқы пьесаларымның бірі болып, сахналық нұсқасын қызыға тамашалағандықтан ба, жоқ болмаса өзі де сәт шықты ма, білмеймін, әйтеуір «Абақты-ғұмыр» атты тарихи драма өз көңіліме аса ыстық. Оның үстіне бұл шығарманы атағы жер жарған Райымбек аға Сейтметов сахналағаны тағы бар. Ал кейінгі жылдарда жазған драмалардың ішінен «Мұңмен алысқан адам» атты туындымның жолы болған секілді. Оны Қостанай, Семей және басқа драма театрлары жарыса сахналады. Ағылшын тіліне аударылған нұсқасын Нұр-Сұлтандағы Гумилев атындағы Еуразия университетінің жанындағы жастар театры сахнаға алып шықты. Шетелге алып барамыз деген жоспарларымыз да болған,  бірақ қаржы қиындығынан ол ойымыз жүзеге аспады. Десе де, Қостанай театры 2019-жылы өз күшімен Өзбекстанға, сосын Моңғолияның Баян-өлке аймағының басшылығы менің шығармамның маңыздылығын ескерді ме екен, маған сол аймақтың «Құрметті азаматы» атағын берді.

Ең соңғы жазған тарихи драмам – «Ғұлама-ғұмыр» атты пьеса. Бұның екінші аты «Аққан жұлдыз құласа». Бұл туынды атақты бабамыз Әбу Насыр Әл-Фараби өмірінің бір сәтін қамтитын тарихи баян. 2015 жылы Мәдениет министрлігі жарияған драматургия номинациясы бойынша жабық байқауда арнайы жүлдеге ие болғанын да айтып өткім келеді.

Енді осы драмалық шығармам, биылғы жылы Әбу Насыр бабаның 1150 жылдық мерейтойы аясында таңдап алынып, Талдықорған және Қарағанды театрының сахнасында көрсетілмекші. Сонымен бірге, Әбу Насырдың жастық шағын суреттейтін тағы бір пьесам – «Отырардағы найзағай» Қызылорда қалалық жастар театрында көрермендерге жол тартпақ.

Бұдан өзге де көңілімнен шыққан драмалық дүниелерім аз емес, қайсыбірін айта берейін.

Сұхбаттасқан Серік ПІРНАЗАР

«Қазақ әдебиеті» газеті,

29 мамыр, 2020 жыл