БОСТАНДЫҚҚА ҰМТЫЛҒАН ҚАЗАҚТАР

Кәшмірдегі атақты Шринагарға кел­ген сол босқындардың арасында бір жылымды өткіздім. Олар Ор­талық Азия топырағын мыңдаған жылдар бойы мекендеп келе жатқан қазақ халқының өкілдері екен.

ХХ ғасырдың бел ортасында Қытай коммунистерінен қуғын көрген дала көшпенділері 5000 шақырымға жуық жердегі Кәшмірге бас сауғалап қашты (Жоғарыдағы суретте).

Мені қонақ еткен қайсар рухты үй иелері коммунистік биліктен қашып, Қытайдағы Шың­жаң провинциясынан қоныс аударған, аттың жалында өскен көшпенділердің ұрпақтары еді.

Әйелім екеуміз қасіреті мен қасиеті бірдей ұлы көш жолындағы осы халықтың жақын досына ай­налдық. Ұзақ жолға Шыңжаңнан 4000 үй шыққан екен, солардың 350-і ғана Кәшмірге жетіпті.

КӘШМІРДЕГІ ӨМІР. Иммигранттардың тағдыры шешілгенге дейін Кәшмір билігі қайырымдылық көрсетіп, оларды Джелам өзені жағасындағы бекініске паналатты.

Бастарындағы қасіретке қарамастан, қазақтардың ұнжырғасы түскен жоқ. Бізді құшақ жая қарсы алды, уақыт өте келе бір-бірімізге бауыр басып кеттік. Олармен етене араласып, қазақ тілін үйренген тұңғыш америкалық, бәлкім, мен болармын.

Жазда олар Шринагар қаласының ыстығы мен шаңынан қашып, жайлауға көшті. Кәшмірден уақытша мініске алған аттарымен тау етегіндегі жайлауға жетіп жайғасып, рақаттана уақыт өткіздік.

Қазақтар түсі жылы кісіні бөтенсімей, әрқашан құшақ жая қарсы алады. Дәстүр бойынша, Сұлтан Шәріп (ортадағы) әйелім екеумізді жайлаудағы үйіне қонаққа шақырды. Түнде киіз бен аң терілері төселген төсек-орнымызды үй иелерінен жібек шымылдық бөліп тұрды.

«Тянь-Шаньдағы жайлауымызға ұқсайды екен», – дейді ру көсемі Қалибек. Баурайы көкорай шалғын, аңғарларынан сылдырлап, кәусар мөлдір бұлақ аққан, төсі шыршалы-аршалы орманмен көмкеріліп, ұшар басына аппақ қардан малақай киген керемет жер.

Жаз жайлауға шыққанда, қазақтар бір жеңілдеп қалады екен! Табиғаттың үй­реншікті сұлу тіршілігіне қайта оралып, бір-бірімен қалжыңдасып, күліп-ойнап мәре-сәре боп жатыр. Жақында ғана көрген ауыртпалықтары бір сәтке ұмыт болғандай.

Жайлауда – Қалибектің киіз үйіндемін. Жаңбырлы күндердің бірінде ол Сұлтан Шәріп деген рубасыны және тағы бірнеше игі жақсыларды үйіне әңгіме-дүкен құрып, өткен күндерді еске алуға шақырды.

Бір топ қазақ жігіттері орта­дағы түтіні бұрқыраған ошақты айнала отырды. Бастарында аң терісімен әдіптеліп, көк, қызыл, кейбірінде күлгін жібекпен көмкерілген шошақай тымақ.

Ұзын тондарының етегінің астынан жұмсақ етіктері жылтырайды. Бірі малдас құрып, кейбірі қызыл кілемге жантайған жас жігіттер бір-бірімен қалжыңдасып, алдарындағы мол да семіз етті алақандарымен толтыра асауда.

Әйелдер шыны ыдысқа шай және кілегей құйып беруде. (Кәшмірде көшпенділердің сусыны – қымызды табу қиын). Маған қонақ ретінде құрмет көрсетіліп, ағаш тегенеге салынған қойдың басы тартылды. Асқа бата жасалғаннан кейін ру көсемі еттің ең сыйлы жерін кесіп алып, алдыма қойды.

ҚАЗАҚ – КЕҢ ТАРАҒАН ХАЛЫҚ. Бұлар кімдер? Оларды туған жерінен безуге мәжбүр еткен қандай саясат?

Түркітектес бүгінгі қазақтардың дені Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасында тұрады. Қытайдан Каспий теңізіне дейін созылатын бұл аумақты бірнеше миллион қазақ мекендейді.

Бүгінде қазақтардың көшпенді тайпалары батыс Қытайдың Шыңжаң провинциясындағы халықтың он пайызын құрайды. Жер аумағы Техастан екі жарым есе үлкен, ал халық саны Техастың жартысындай ғана болатын шөлейт Шыңжаң 1949 жылы Қытай коммунистік билігінің қоластына кірді. Бостандығына қа­тер төнген көп қазақ коммунистік билікке бағынғаннан гөрі басқа жерге көшіп кетуді жөн көрді.

Шыңжаң қазақтарының қуғын-сүргінде жүргенінен мен 1951 жылға дейін хабарсыз едім. Сол күзде, Гарвардта оқып жүрген кез­де Батыс Қытайдың коммунистік билігінен қашып, Кәшмірге келген қа­зақтар туралы жазылған мақа­лаға тап болдым.

Бұл жерде өзім үшін екі мүмкіндік болды. Біріншісі – қоғамдық қарым-қатынастар саласындағы докторлық дис­сертациямды мұсылман елін мысалға алып зерттеу болса, екіншісі – қуғын-сүргінді басынан өткізген жандардың айтқанын өз аузынан есту.

Босқындардың Кәшмір аста­насы Шринагарға келгеніне төрт-ақ ай болған­да мен Қалибектің үйінде, қазақтың сол бір батырымен достық ым-ишарамен және үйрен­ген бірнеше сөзбен түсінісіп отырдым.

СЕРГЕЛДЕҢГЕ ТҮСКЕН ӨМІР – АЙ . . . Жайлауда – киіз үйді төпелеп жатқан жаңбыр­да Сұлтан Шәріпті тыңдап отырмыз.

Ол шай құйылған кесеме бір түйір сары май­ды салып жіберіп: «Барыс жылының басын­да Жанымхан мен Оспан батыр бізді Шығыс Тянь-Шаньдағы Баркөлге үлкен жиынға шақырды. Коммунистер биліктің тізгінін мықтап ұстаған шақ. Басшыларымыз қай жолды таңдауды шешу керектін», – деп сөз бастады.

1949-50 жылдың күзі мен қысын қазақтар коммунистермен ұзақ та, қиын келіссөздер жүргізумен өткізді. Олар коммунистерден дін бостандығын, салт-дәстүрлердің сақталуын және Шыңжаң жерінде өз еріктерімен қоныс аудару құқығының сақталуын талап еткен бола­тын. Бірақ жаңа билік қазақтардың басы бірігіп кетуінен қорқып, оған жол бермеуге тырысты.

Ілбіс терісінен тон киген қазақ көсемі. Құралайды көзге атқан мерген және аттың құлағында ой-найтын Қалибек Шыңжаңнан Кәшмірге аттанған үш рудың бірінің жетекшісі. Басында түлкі тымақ, аяғында жұмсақ теріден тігілген саптама етік, алтын-күміспен әдіптелген ердің үстінде нық отыр.

Қазақтардың көбі Баркөл кеңесіне қатысу үшін ұзақ жол жүріп келді. Қысқы боранда малдың көбі қырылып қалды. Қоздап жатқан қойларды жылы жерге апару мүмкін болмады. Бұл қазақтар үшін «қар төсеніп, мұз жастанған» зобалаң шақ еді.

1950 жылдың наурызына дейінгі халық тұр­мысы жақсы-тұғын. Әлі қары еріп үлгермеген кең жазыққа мыңдаған ел кеп қоныстанатын. Ұлдары әкелерінің шаңырағына қоңсы қонып, шақырымдарға cамаладай боп киіз үй тігілетін.

Сұлтан Шәріптің ауылында, кем дегенде, 15 000 кісі, 60 000 қой, 12 000 жылқы, 7000 бас ірі қара және мыңнан астам түйе болатын. Барыс жылының 28 наурызында мыңға жуық ру ақсақалдары туған жер – ал­тын бесігін тастап, оңтүстіктегі Үндістанға көшуге бел буды.

Бір аптадан кейін кеңес Қазақ автономиялық мемлекетін құрып, Жанымханды – елбасшы, ал Оспан батырды қолбасшы ретінде тағайындады. Екі басшы да билік ба­сында ұзақ бола алмады, дүниеден ерте озды.

Баркөлдегі әр үй, әр азамат, әр ана, әр бала ұлт ретінде ыдырап кету қаупін сезді. Алай­да қазақтар ұлттық болмыс пен күнделікті әдет-ғұрыптарға берік еді. Ересектер мал бақты, қарттар олардың тілеуін тіледі, ал бала­лар ойын қуды – бәрі әдеттегідей жүріп жатты.

Сәуірдің ортасында Баркөлдегі ауылға аяқ астынан коммунистер баса көктеп кірді. Мұздай қаруланған әскер әйелдер мен бала­ларға тездетіп үйлерін жығып, малын айдап, тауға кетуіне бұйрық берді.

Өздерінен күші басым жауға еті үйреніп қалған қазақтар үшін бұл ешқандай үрей туғызған жоқ. Ұрандаған батырлар өздерін аямай, жауға барынша қарсылық көрсетті. Қазақ мер­гендері «бір оқ ұшса – бір дұшпан жоқ» дейді. Бірақ жаңа қару-жарақпен қаруланған жауды жеңу мүмкін емес еді. Жүздеген қазақ мерт болды.

Тіршілігі ат жалында өтетіндіктен көшпен¬ділер ыдысты темір, тері, ағаштан жасай¬ды. Қазақтар шәйнекті отқа қойып, шайды ыстық етіп баптап ішеді. Әдетте, шай сүт¬пен демделіп, май немесе тұз қосылады.

Бір кезде көсемдердің «Жәнібек!» деген ұра ны естілді. Жәнібек – осы рулардың бұрынғы өткен батырының аты. «Шепті бұзыңдар да, қашыңдар!». Бәрінен айырылған, әлсіреген, ыза кернеген халық оңтүстікке қарай жөңкілді.

Сұлтан Шәріптің айтуынша, Баркөлдегі 15 000 адамның 12 600-ы өліп, тұтқынға түсіп, хабарсыз кетті. Біразы тау-тастың арасына кіріп жан сақтады. Олар әлі де сол жерлерде тығылып жүруі мүмкін.

Із-түссіз кеткендердің ішінде қазақтың жаңа басшысы Жанымхан да бар болатын. Ол Қытай коммунистерімен Пей Шанда (Солтүстік таулар) болған қақтығыста тұтқынға түсті. Сосын оны асығыс Үрімші­ге апарып, 1951 жылдың ақпа­нында өлім жазасына кесті. Екі ай өте қазақтардың екінші қол­басшысы Оспан батырды да со­лай «айыптап», азаптап өлтірді.

ЖАРАҚАТТЫ ЖАЗҒАН ҚҰЛЫН­НЫҢ ІШЕК-ҚАРНЫ. Ол қақтығыста жеті-ақ адам аман қалды: олардың ішінде Жаным­ханның екі баласы Мәжит пен Дәлелхан бар. Шайқас барысында Дәлелхан жараланып, басқалардан адасып қалды. Ар­тынан Мәжит мен атақты Нұрғожай батыр оны таудан тауып алды.

«Бауырым ауыр жарақаттанып қалған еді, Нұрғожай батыр бір құлынды сойып, оның ішек-қарнымен Дәлелханның жарасын орады. Құлынның ішек-қарны майлы болғандықтан, арам қанды сорып алады. Күш жинап алу үшін біз де құлынның етін жедік. Ол – қазақтар үшін жеңсік ас», – деп еске алады Мәжит.

Аман қалғандар амалын тауып босқындарға қосылды. Оспан батыр, Сұлтан Шәріп және Дәлелханның басшылығымен Қара Нордың жанындағы Ганьсу провинциясына жетті.

Олар қалың дуалмен қоршалған Дуньхуан қаласынан 19 шақырым жердегі Мың Будда қасиетті үңгірлерінен өтті. Ол жерде екі шақы­рымдай жер аумағында араның ұясындай бо­лып ішінде түрлі фрескалар мен мүсіндері бар 500 үңгір орналасқан.

Дуньхуанның оңтүстігінде баркөлдік босқындар бөлек кетті. Оспан батыр Қананмбал маңындағы тауда қалуды жөн көрді. «Бөлініп қалғандар бізді осыннан табады, күтеміз», – деді Оспан батыр.

Сұлтан Шәріп пен Дәлелхан қолбасшыны өз­дерімен бірге оңтүстікке қарай жүруге үгіттеді. Бірақ Оспан батыр өз шешімін өзгертпеді. Бұл олардың соңғы көрісуі еді.

МАЛ ЖҮРІСТІ БАЯУЛАТТЫ. Босқындар талай шақырымды артқа тастап, тау-тастардан, иесіз қу мекиен даладан, бірде көкорай шалғындар­дан, бірде сұрғылт құмдардан өтіп келе жатты. Мал бәсең жүретіндіктен олар қуғыншылардан алыс ұзап кете алмады. Кейде коммунистердің шағын топтары шабуылдап тұрды. Босқындарды атқа ше­бер мінгендігі ғана құтқарып отырды.

Шұрайлы, қорғануға ыңғайлы жерлерге келгенде көш бірнеше күн аялдап, әлденіп, тыныстап алатын. Мұндай кезде күнделік­ті тірлік бұл елдің үйреніп қалға­нынан сәл ерекше болатын.

Әйелдер мен қыздар ат-түйелердегі жүк­терді түсіріп, құрғақ жерге демде киіз үйлер тігілетін.

Қазақтың киіз үйі дала тіршілігіне кере­мет жымдасады. Ол қыстың сақылдаған сары аязы мен жаздың шіліңгір ыстығынан, жауын-шашыннан жақсы қорғайды.

Үйдің ішіне ілінген шымылдықтар тұрғын­дардың әрқайсының өз орын көрсетіп тұрады. Қалибек сынды көсем түнде аю терісі төселген екі көрпесі бар кең төсекте демалады. Басына үлкен құс жастық жастанады.

Сүйкімді сәби. Бұл сәби өмірінің алғашқы жылдарын тал бесікте, жылы көрпе мен қалы кілемге оранып өткізеді. Мойнында тіл-көзден қорғау үшін Құран аяттары жазылған кішкентай тері тұмар тағулы. Кейін, әпкесі сияқты ол да кеудесіне күміс теңге мен түйме тағатын болады.

Негізінде, мұсылман дәстүрі бойынша, қазақеркегінің төрт әйелге дейін алуына болады, алайда жағдайы төмен адам бір ғана әйел алуға шамасы жетеді. Қалибектің үш әйелі, көмекшісінің және Сұлтан Шәріптің екіден әйелі бар. Балалары екі жылға созылған көш кезінде дүниеге келді.

Сонымен, қабырғаны қайыстырған тағдырдың қиындығына, жау шапқын­шылығына қарамастан, ел өзінің оңтүстікке қарай бастаған сапарын жалғастыра берді. Енді олар аптап ыстық, көз ашырмай құм суырған жел мен су тапшылығына кез келді.

Олар алдымен Махайға, одан соң батыстағы Гәскөл мен Темірлікке қарай жүрді. Ру­басылар бұл жерде көп жыл бойы тіршілік етіп келе жатқан Құсайын тәйжіні тауып алды. Олар айырылған малдарының орнын Құсайын қолынан келгенінше толтырып бе­реріне сенімді еді.

Сол кезде Темірлікке менің досыма айналған Қалибектің бастамасымен елу шақты үй қазақ келді. Үрімші айналасындағы жайлауларда мал соңында жүрген олар Баркөлде болған сұмдықты естіпті. Рубасылар халқын тез арада Тянь-Шан­нан оңтүстікке қарай көшірді. Олардың да мақсаты Құсайын Тәйжінің елімен кездесу болды.

Дұшпанның шабуылымен, жағдайдың қиындығымен күре­се отырып Қалибектің көшкен елінің көрген қорлығы Сұлтан Шәріп пен Дәлелханның шығыста көргенінен де асып түсті. Жазбаларымда Қа­либектің көмекшісі Хамзаның Такла-Маканның шығыс шетіндегі Лоп Нор шөлінен өткендігі ту­ралы естеліктері бар.

Хамза: «Карта болмағандықтан біз Лоп Норға апаратын өзенді бойлай жүрдік», – деп еске алады. Біз өткен төбелерде адам мен мал сүйектері шашылып жатты. Арамыздағылар­дың көбі біздің де тағдырымыз сондай бола­ды деп қайғыланды. Бірақ оларға өлім біздің емес, дұшпандарымыздың тағдыры екендігін айттым. «Алға қарайық та, Аллаға сеніп жолы­мызды жалғастырайық», – дедім.

БҰЛАҚ ПА, ТҰЗАҚ ПА? Хамза әңгімесін әрі қарай жалғастырды: «Қыста, шөл даладан өтіп бара жатып бораған қар, құммен арпалыстық. Коммунистер бізді қолға түсіретін тұзақ ретінде қолданатын шығар деп қорқып, су көздеріне жоламауды жөн көрдік. Ал кішкентай құдықтардағы су қа­тып қалған болатын. Мұзды жарып, ерітіп ішіп, өзімізбен бірге мұз кесектерін алып жүретін едік».

Суретте тостағанға қымыз құйып отырған жас келін. Ол басындағы қызыл шәлісін тұңғыш сәбиін дүниеге әкелгенше тастамайды. Бала туғаннан кейін ол өмір бойы аналық мәртебесін айғақтайтын ақ бас киім киеді.

Кейбіреулер бізден ажырап, адасып, мұз да таба алмай қалды. Басында малының сүтін ішті. Кейбірі ірі қара мен қойын сой­ып, қанын ішті. Сонда да көп адам қырылды. Жеті күннен кейін Құсайын Тәйжінің адамда­рын кездестірдік. Халық мәре-сәре боп қуа­нып, бір-біріне тарту жасасты».

Құсайын Тәйжі Темірлікке жеткенде Қалибек пен басқа рубасыларға жылқы, түйе, қой, ірі қара бөліп берді. Бірақ Қалибек оны сыйлық ретінде қабылдағысы келмеді. Құсайын Тәйжінің берген жақсы аттары мен түйелері үшін, оған өзінде қалған қойларын айырбасқа беруді жөн көрді.

Қазақтарда жылқы сатудың өзіндік дәстүрі бар екен. Қалибек пен Құсайын Тәйжі айырбасқа қойылған малды толығымен қарап, бағалап, делдалға жүгінді. Делдал ұзын жең ішіне біреуінің оң қолын, біреуінің сол қолын тығып ұстап екі көсемнің ортасына отырды.

Саусақтарының қимылы арқылы Қалибек өз шартын білдірді, делдал бұл ұсынысты Құ­сайын Тәйжіге дәл солай жеткізді. Ол өз ойын да дәл солай білдірді. Сауда осылай жүрді, үшеуі де тіс жармай, үндемей ойланып оты­рды. Қазақтар бұл сауданы оңайлатып, асы­ра мақтаудың, көп сөйлеудің алдын алады деп сенеді. Сауда аяқталған соң Қалибек пен Құсайын Тәйжі жайнамаздарын әкелді де, құбылаға қарап, қарттармен бірге екінді намазына жығылды. Ал жастар ер-тоқымда­рын әзірлей бастады.

Біраздан кейін бір топ атты жігіт көкпар тар­тысуға кірісті. Серкені ары тартып, бері тартып таласып жүр. Бір шетте балалар «қызбөрі» ой­нап жатыр. Бір бала қасқырдың басына ұқсас баскиім киіп, қатардың ең соңында тұрған ба­ланы тартып әкетуге тырысады.

Қазақтың ер балалары алты-жеті жасқа толғанға дейін жасырынбақ, соқыртеке немесе «Хан жақсы ма?» деген қол ша­палақтайтын ойын ойнайды. Садақпен тышқан аулайды. Осы жаста қазақтың ұл-қыздары кішігірім ер-тоқымға қонып, атқа мінуді үйренеді.

Сұлтан Шәріп пен Дәлелхан бастаған бір топ босқын 1950-51 жылдың қысында Тәжінорға көшіп кетті. Ал Қалибек өз адамда­рымен Темірлік маңында қалды.

«Жаз – жұмақ, қыс – тозақ», – дейді қазақ мәтелі. Жұт кезінде немесе қыстың бораны мен қытымыр аязында көп мал қырылып қалады.

Тәжінорда өткізген қыстың бірінде жерді көк тайғақ мұз құрсап тастады, жұрт өзі де азайып қалған малдың көбін союға мәжбүр болды. Бұл аяқ астынан еттің тым көбейіп ке­туіне алып келді. Ел үй-үйді аралап, ет таратып кетті.

Жайлауда кез келген тамақтың дәмділігін сезінесің. Қазақтар, негізінен, тамақты ортақ табақтан қол¬мен жейді. Батыс салтына құрмет ретінде әйелім екеуімізге жеке табақ мен күміс қасық алып келді. Суреттегі отбасы тамақтан кейін қолдарын сүртіп отыр. Дастарханда қуырылған нан жатыр.

ТОҚШЫЛЫҚТАН КЕЙІНГІ ЖОҚШЫЛЫҚ. Азапты күндер де келді. Жұрт тек шай ішіп, құрт жеді, кейде тарының талқанын талғажау етті. Бірде – құт, бірде – жұт, бірде – аш, бір­де – тоқ – қазақтың көбі осылай тіршілік етіп келеді. Жақсылық пен жамандық, көтеріңкі көңіл күй мен жабырқау күндер бір-бірімен алмасып кеп тұрады.

Ашаршылықпен күресу мақсатында Шыңжаң қазақтары бірді-екілі егіншілікпен айналысты. Олар жыл маусымына байланысты ыңғайлы жайылымдарға мекен ауысты­рып, негізінен малшылықты кәсіп етті.

Қыстаулары әдетте ықтасын алқаптарда немесе тау етегіндегі орманды жерлерде болады. Қар еріп, көктем шыға бастағанда тау баурайларындағы шүйгінді шалғындарға қарай көтеріліп, көктеуде отырады, сол жер­ден жайлауға көшіп кетеді.

Тамыз немесе қыркүйек айларында бір­неше үй малын бірігіп бағады. Қойларын қырқып, құрттарын кептіріп, соғымға сойылатын малды дайындап болғаннан кейін, олар ақырындап қыстауға көшеді. Ол жерде киіз үйлерін жиыстырып, жанында қашасы бар бөренеден жасалған үйлерде тұрады.

Тәжінарнордың суығында қолдары бос уақытта, алда не күтіп тұр екен деп бола­шақты болжай бастады.

Мұсылман болса да, қазақтар ырымшыл халық. 1950-51 жылдың сол бір қиын қысын­да олар қойдың жауырынын өртеп, сонда түскен сызықтарға қарап, алда не күтіп тұрға­нын болжайтын балгерге де талай жүгінді.

Келешекті болжаудың құралы ретінде қой­дың қатып қалған құмалағы да пайдаланылады. Құмалақтар­ды үшке бөліп қатарынан тізіп қойып, соған қарап отырып кімге қонақ келетінін, қандай оқиға болатынын, істеріне кім кедергі жасап жатқанын және өзге де нәрселерді бол­жап отырады. Балгерлікпен қабілетті кісілер айналысады. Кейде, бақсылар басқаларға байқатпай әруақтарды шақы­рып, солардың көмегімен де болашақты болжап отыратын. Дінбасылары бұл әрекетке қатты қынжылатын еді. Бірақ қайткен күнде де, бал аштыру ха­лықтың діни нанымының бір бөлігі боп келеді.

Нұрғожай батыр Кәшмірдегі қазақтарға ең танымал кісі. Ол жылы жүзді, қалжың­бас, байсалды әрі салмақты, бәріне достық қөңіл танытады. Шайқаста түлкідей айлакер, арыстандай қайратты.

Сонымен қатар, Нұрғожай батыр сыйлы бақсы еді. «Еді» дейтін себебім, бірнеше ай бұрын оны кездестіргенімде ол бақсылықты қойғандай боп көрінді. Түсінуімше, ол Кәшмірдей мұсылмандар көп тұратын жерде күлкіге қалмау үшін тастаған тәрізді.

ҚАСҚЫР ЖЫНДЫ ШАҚЫРУ. Бір күні, Шрина­гардағы жайлауда мен Нұрғожай батырдың бір жас баланың бойына қонған жынды қуып шыққанын көрдім.

Бала киіздің үстінде жатты, ал жан-жағын­да оның туыстары мен жынның шығарылуын көргісі келген адамдар жиылды. Нұрғожай батыр домбырасын сабалап, ат үстінде ша­уып жүрді. Бірнеше рет айналғаннан кейін ол аттан секіріп түсті де, домбырасын шетке қарай итере сала, баланың ішіне кіріп алған жынды шақыра бастады:

«Шақырамын, шақырамын,

көк қасқырды шақырамын.

Кел дегенде кел!

Үлкен тау кіші таудың түбіне түсті!

Тіліңді шығар, қайта жап.

Көзіңді аларт қайталап!»

Айнала тұрған домбырашылар Нұрғожай батырдың сөздеріне қосылғандай домбыра­сының шанағын сабалап тұрды. Жынның бар екені белгілі болғанда екі көмекші орында­рынан атып тұрып, Нұрғожай батырдың белін арқанмен орай бастады. Арқанның арасы­на шыбықтар тығып, Нұрғожай батырдың денесі қысылғанша бұрай берді. Бұл кезде Нұрғожай батыр гипнозға ұшыраған тәрізді болып көрінді. Ары-бері жүгіріп басын шай­қап, екі қолын алға қарай созып тұра қалды. Көмекшілер оны екі қолынан ұстап алған кез­де Нұрғожай батыр олармен бірге айналып отырып, түсініксіз сөздер айта бастады.

Биін жалғастыра отырып, қолына балта алды да бойына жын кірген балаға қарай сермеп, үрлей берді. Бұдан кейін ол балта басының бір шетімен көкірегін күштеп ұра бастады. Балтасын тастай сала, оттан шоқ шығарып аузына лақтырды. Қып-қызыл ыстық темірді жалаған кезде көздері айна­лып, денесі дірілдеп кетті. Мұның бәрі көрін­бей тұрған жынның әрекеттерін қайталау мақсатында жасалған еді.

Қаумалап тұрған адамдар «Шақабай! Шақабай! Шақабай!» (Шақабай деген Нұрғо­жайдың батыр атасы екен) деп ұрандады.

Бұл жынның баланың денесінен шыққанын көрсететін әрекет еді. Бұдан кейін бақсы жер­ге сұлап түсті.

Осындай әрекеттен кейін ұзақ әрі терең ұй­қыға батады екен. Қасындағылар денесін уқалап, басын сипалады. Бұндай рәсімнен соң ол белгілі мөлшерде май ішуі тиіс, әйтпесе оның ішінен қан кетіп, қауіпті дертке әкелуі мүмкін екен.

СӘТСІЗ КҮН, МҮШЕЛ ЖАС. Қазақтарда ата-бабаларынан қалған ырымдарды әлі ұстанаты­ны байқалады. Олар өмірін 12 жылдық циклға бөледі. Әрбір жылды жануар атауымен атайды. 25 және 37 жасты ерекше қауіпті әрі сәтсіз деп есептейді. Егер адам осы жастан аман шықса, киімін түгел таратып береді. Бұның себебі ке­лешегін жаңа киіммен қарсы алғысы келеді.

Әр отбасы аптаның белгілі бір күнін сәтсіз санайды. Бұл күні көшу туралы сөз қозғауға тыйым салынады.

Көктемде бірінші рет күн күркірегеннен кейін әйелдер далаға шығып, үйдің сыртын ағаш қасықпен ұрып шығады. Бұдан аспанда жүрген жындар үйге жоламайды деп сенеді.

Қоян жылының басында (1951 жыл) ком­мунистер Темірлік маңайында Қалибекке шабуыл ұйымдастырды. Жаудың қаруына тойтарыс бере алмаған ол халқын жинап, Тибетке қарай беттейді.

Ақпан айында Тәжінордағы қазақтарға Оспан батыр тұтқындалып, Қалибек ком­мунистердің соққысына ұшырағандығы ту­ралы хабар жетті. Көсемдер тез арада киіз үйлерді жықтырды да, Кунлун өткелінен асып, Тибет арқылы батысқа қарай қозғал­ды. Алланың көмегімен Кәшмірге жетіп те қалармыз деп үміттенді.

Боранды Кунлун артта қалса да, малға шөп табу қиынға соқты. Мал арып-ашып қырылып жатты. Қазақтардың ниетіне орай, бұл жер­лерде аңшылықпен айналысу мүмкіндігі бол­ды. Еркектер елік, бөкен және тауешкі атып әкелетін. Желінбей қалған етті ыстап немесе сүрлейтін. Жабайы аңдардың тезегін отқа жағып пайдаланды.

ЕТ ЖЕЙТІН ЖЫЛҚЫЛАР. Алла жіберген тағы бір жақсылық, «құлан» деп аталатын қоңыр түсті кішігірім жабайы жылқы болды. Қазақтар құланды аттың үстінен атып алатын. Еті дәмді әрі құнарлы.

Жас көсем Мәжиттің айтуынша, олар ар­тылған етті көшер алдында ер-тоқымына бай­лап алады екен. Бір күні Мәжит атының басын қайта-қайта бұрып келе жатқанын байқап қала­ды. Бұның себебі тоқымға байланған еттің иісі екен. Атының аш екенін білген Мәжит тоқтай салып, етті жегізбекші болды. Басында ат жегісі келмей басын тартқанымен, Мәжит етті аттың аузына күштеп тықты.

«Сөйтіп, мен атыма ет жеуді үйреттім. Бауы­рыма айтып едім, «ол бұны басқа аттар мен түйелерге де үйретіп көрейік» деді. Сөйтіп, аттарымыз бен түйелеріміз әлденсін деп ет беретін болдық».

Жолаушылардың тағы бір қасіреті тау ау­руы болды. Бұл ауру онсыз да әлсіреп қалған қазақтарды өлімге соқтырып, жол жүруге жарамсыз халге жеткізді. Әсіресе, Тибетке қарай таулы өткелдерде қиын болды. Бұл аурудың бастапқы белгілері: бас ауырады, бас айналып, жүрек айниды. Оны емдеу үшін жасалған ем-домдар көбіне нәтижесіз болды. Бақсының жын шығару рәсімінен де ештеңе өнбеді.

Кейде емші қатты тырысса, ауру айығып та кететін. Ауырғандардың бірі бақсыға барып, өзін құтқаруын өтінгені туралы айтып бер­ген еді. Бақсы қолындағы өткір қандауырмен адамның самайындағы тамырлардың бірін тіліп, қанын ағызыпты. Сонда аққан қою қара қан үш кесені толтырады. Бұдан кейін ол дәрілік шөп пен матаны қолданып, жараны орап тастайды. Екі күннен кейін ауру аяғынан тұрып кетеді.

Он күннен кейін қазақтар солтүстік жақтан өздеріне қарай келе жатқан бір топ адам мен мал үйірін байқады. Бұл Қалибек пен оның руынан қалғандар еді! Қайта кездескен қазақтардың қуанышында шек болмады.

Кейін, қауіпсіздік мақсатында біріккен топ қайта ажырап кетті. Дәлелхан өз жұртымен Қалибекке қосылды, ал Құсайын Тәйжі мен Сұлтан Шәріп бөлек кетті.

Қалибектің айтуынша, Тибетті асу жолында оның еліне жеті рет қарулы шабуыл жасалған. Бұл сапарда оның 42 адамы қақтығыста, 22 адамы тау ауруынан өліп, 9 адамы із-түзсіз жоға­лып кеткен екен. Бұған қоса, Тянь-Шань мен Кәшмірдің арасында олар 3000 бас қой, 200 ірі қара, 73 жылқы және 145 түйеден айырылыпты.

БІР ҚУАНЫШ, БІР ҚАЙҒЫ. Сәбидің дүниеге келуі, өлім, той ұзақ сапардың ажырамас бөлі­гіне айналған еді. Қуаныш не қайғы болсын, өмір үшін толассыз күрестің ішінде арқаны кеңге салатын кездер де болатын.

Қазақтар ұл мен қызды бесікте атастырып қояды. Оны «бесік құда» дейді. Ол таптық мәртебеге байланысты, мәселен, бай баймен құда болады.

Еуропа дәстүрінде үйлену шығынының басым бөлігі қалыңдықтың әкесі тарапынан қаржыланса, қазақтарда керісінше, жігіттің әкесі қалыңдықтың әкесіне «қалыңмал» төлеуге міндетті екен.

Қазақтардың байлығы – жылқысының санында. Кейбіреулер 40 жылқыға дейін қалыңмал береді. Сондықтан, олар ұлдарымен қатар әдемі қызы болғанын да қалайды. Бұның себебі, ұлы үшін берген қалыңмалдың орны қызын бергенде қайтып келетіндігінен болса керек.

Бір үй екінші үймен қыз берісіп, қыз алысып, қарсы құдаласса, ол үйлер қалыңмал бермей-ақ қоя салады.

Атастырып қойған ұл немесе қыз үйленбей тұрып қайтыс боп кеткен жағдайда қайтыс болған жігіттің немесе қыздың туыстары өз араларынан оның орнына басқа адам береді. (Жігіт пен қыз әке жағынан жеті атаға дейін қандас туыс болмауы керек).

Той көшпен қатар келгенде дәстүрдің көбісін орындау мүмкіндігі болмағандықтан, олар қысқартылатын. Бірақ қалыңдықты барынша әдемі киіндіруге тырысады. Дәстүр бойынша, әйелдер қыздың бас киіміне «үкі» тағуға келген жігітті шашу шашып, қарсы алады.

Молда жастардың некесін жай рәсіммен қиып, Құраннан аят оқиды. Содан соң ішіне күміс зат салынған кесеге су құйып, оны үрлеп, қыз бен жігітке береді. Қыз бен жігіт суды ішкеннен кейін ерлі-зайыпты атанады. Жігіт пен қыздан кейін екі отбасының мүшелері кеседен су ұрттайды.

Тойдың ерекше көңілді сәті – екі қыз бен екі жігіттің ән айтып жарысуы. «Бойы ұзын, нар тұлғалы батырым», – деп бастайды қыздың бірі. «Бәрінен де сен сұлу», – деп жалғастырады жігіт. «Құлағың мен аяғың ақылыңнан үлкен екен», – деп екінші қыз қағыта бастайды. «Көзің қысық, мұрның пұшық», – деп екінші жігіт ала жөнеледі.

Сөйтіп, қыздар мен жігіттер бір-бірімен айтысып, көңіл көтереді. Ол тараптардың бірі сөз таба алмай шатасқанға дейін созылады. Осылайша айтыс барлығының қыран-топан күлкісімен аяқталады.

Тойда жұрт түрлі ойын ойнап, күрес ұйымдастырып, бәйге жарысқа қатысады, домбыраның күмбірлеген ырғағына билеп көңіл көтереді.

Шыңжаңнан көшу кезінде батырлық көрсеткен тек сарбаздар ғана емес еді.

Бір күні, Шринагардың жайлауында бір топ адам малдас құрып алқа-қотан отырған едік. Бірнеше қыз шетте еркектердің әңгімесін тыңдап отырды. Кенет Қалибектің кіші әйелі Мүлия күйеуіне қарап: «Ерім! Жаудың біздің ауылға сіздер жоқта келгені есіңізде ме?» – деді.

Әйелдер үйді сәндейтін ою-өрнектер тігуде. Тігінші әйелдер шабытын табиғаттан – гүлдерден, жапырақтардан, алады. Қыздар бар әшекейін киіп жүреді. Олар қимылдаған сайын күміс теңгелер сыңғырлап тұрады.

Әйелдер үйді сәндейтін ою-өрнектер тігуде. Тігінші әйелдер шабытын табиғаттан – гүлдерден, жапырақтардан, алады. Қыздар бар әшекейін киіп жүреді. Олар қимылдаған сайын күміс теңгелер сыңғырлап тұрады.

ЕРЛЕРШЕ КҮРЕСКЕН АНАЛАР БАР. Сонда Қалибектің көзі жарқ етіп, әйеліне «айтып бер» дегендей ишара білдірді. Мүлияның жүзі алаулап, жанары нұрлана оқиғаны әң­гімелей бастады.

«Ерім адамдарымен бірге ауылдан тыс жерде дұшпанмен шайқасып жатқан. Аяқ астынан бізге қарай шауып келе жатқан әскерді байқадық. Әйелдер балаларын кө­тере сап, аттарына қарай жүгіре жөнелді.

Мен атқа мінгендердің ең соңғысы едім және атым қатты осқырынып, орнынан тапжылмай тұрып алды. Коммунистердің оғы ат­тың аяғын жанап өткенде, ат атырылып кетті.

Дұшпанның жақындап қалғанын сезсем де, атымның тізгінін сәл тартып, баланы жерден іліп алдым. Киіміме төрт оқ жанап өткенде, үрейім одан сайын күшейді. Құдай оңдап атым самдағай болды, сөйтіп қуғыншыларды тауда адастырып кеттім.

Көп кешікпей рулас Сүлеймен деген жігіт­ті кездестіріп қалдым, қой бағып жүр екен. Оған болған оқиғаны айтып бердім, екеуіміз ауылға төте жолмен қайта шауып бардық. Дұшпанның үйлерді тонау үшін келетінін біл­дік. Екі мылтық тауып алып, тығылып күттік.

Біз ойлағандай, олар ауылға қайта келді. Сүлеймен оқ жаудырып кеп берді, тонаушы­лар шошып, абдырап қалды. Сүлеймен бір мылтықтан атып жатқанда, мен екіншісін оқтап отырдым. Сол күні ерім адамдарымен келіп, қуып шыққанға дейін дұшпанды бес сағат бойы ауылға кіргізбей тұрдық. Ерім ерлік көрсеткенімді, ауылды құтқарып қалғанымды айтып, мені мақтады. Ол күнді ешқашан ұмытпаспын!».

Тибет арқылы 1000 шақырымнан астам жерді жеделдете жүргеннің өзінде үш ай уақыт алды. Шабуыл бола қалады-ау деген оймен көшпенділер тыңшылар болуы мүмкін ауылдарды айналып өтуге тырысты.

Ал тибеттіктерге келетін болсақ, олар қазақтардың өз жерімен өтуіне еш қарсылықсыз рұқ­сат берді. Көшіп бара жатқан қазақтар жол көрсету үшін қойшыларды жалдап отырды. Тибет те Қытай коммунистік билігінің қорлығын көріп жатқан еді.

Ол жақта көп өзеннен өту керек болды, ал қазақтардың көбі жүзу білмейтін. Ерлі-зайыпты­лар бір атқа мінгесіп, кішкентай балалар аналары­ның құшағына тығылды. Жас қойшы жігіттер екі қойдан иықтарына артып, мұзды суды кешіп өтті.

ТҮРІК ЕЛІНІҢ БИІК ПАРАСАТЫ. Бір күні алыстан мұз құрсанған Қарақорымның сілемдері көріне бастады. Шаршап-шалдығып, жақсылықтан үміт үзе бастаған көшпенділер тауларды алғашында сағымға ұқсатты.

Босқындар Кәшмірге жақын Тибеттің шеткі ауылы Рудоктың маңында аялдап, қалашықтың басшысын қонаққа шақырды. Ти­беттік қонаққа мылтық сыйлады, ол қазақтарға тұз, ұн және кірпіш шай берді, шекараға апаратын жолды көрсетіп, сәт сапар тілеп шығарып салды.

Кәшмірге кіреберістегі Пан­гонг Цо-ның маңында олар алғы шептегі шекарашылардың сүз­гісінен өтіп, қасиетті топыраққа аяқ басты.

Төреші жалауды сермеп қалғанда палуандар бастарын түйістіріп, күресе бастайды. Кәшмір басшылары босқын қазақтарды Шринагарға орналастырды. Алайда жаз шығысымен қазақтардың басым көпшілігі тыйым салынғанына қарамастан қала маңындағы тауларға қарай ағылып, жайлауға көшіп кетті.

Төреші жалауды сермеп қалғанда палуандар бастарын түйістіріп, күресе бастайды. Кәшмір басшылары босқын қазақтарды Шринагарға орналастырды. Алайда жаз шығысымен қазақтардың басым көпшілігі тыйым салынғанына қарамастан қала маңындағы тауларға қарай ағылып, жайлауға көшіп кетті.

Адам сенгісіз жеңіске жетіп, осы күнді көре алмай қалғандар туралы ойлағанда қуаныштары су сепкендей басылатын. Аман жеткендердің арасында баласы не жақын досы, туысы қайтыс болмаған, тұтқынға түспеген, жоғалмаған бір­де-бір жан жоқ еді.

Жаңа өмір өзге де қиындықтарға толы болды, әйтсе де, өлім мен өмір тайталасып өткен ұзақ жолдың азабымен салыстырғанда, түк емес, әри­не. Кәшмірдің таулы жайылымдары жергілікті малшылардың меншігінде болғандықтан, қа­зақтар бұрынғы өмір салтын жалғастырады деп айту қиын еді.

Шринагар сияқты үлкен қаланың мәдениетіне қалыптасу қазақтарға қиын тиді. Кәшмір мен Үндістанның шынайы қайырымдылығына қоса қазақтарға Түркия Республикасы да көмек қо­лын созды. Түркия босқындарға Шыңжаң да­ласына ұқсас Анадолы үстіртіне қоныстануды ұсынды. Оның үстіне, түріктер қазақтардың тіліне ұқсас тілде сөйлейді, әрі олардың ата тегі мен тарихы да бір.

1952 жылдың қараша және желтоқсан айла рында екі жүзге жуық қазақ Кәшмірден шығып, қара жолмен және теңізбен Түркияға аттанды. Артынан оларға тағы сексен бес қазақ қосылды, бәрі жаңа елге тамыр жайып, тез үйреніп кетті.

Қалибекпен бірге алпыс адам Кәшмірде тағы да он сегіз айға қалуды ұйғарды. 1954 жылдың маусым айында олар да Түркияға қоныс аударды.

Кәшмірдегі бір жылымыз да өте шықты. Әйелім екеуміз қайтуға жиналдық. Қазақ достарымыз біздің қалуымызды өтінді, оларға бізді де туған топырақ шақырып жатқанын түсін­дірдік. Мұны айтқанда қазақтар үнсіз қалды. Туған жердің қадірін олардан артық ешкім де сезінбес, сірә…

Қылшылдаған жас Мәжит, салмақты Сұлтан Шәріп, қызуқанды Қалибек бізді қоштасу қонақасына шақырды. Бәрі бір күнде! Әдептігімізді көрсету үшін барған әр үйдің тамағын аш адамдай жедік.

Суретте Мінән деген қыз бала сәл қымсынып, домбыраның әуенімен «Қара жорға» биін билеуде. Ол аттың тау жолындағы аяңын, жазық дала төсін дүбірлеткен шабысын би ырғағымен бейнелеуде. Ал көрермендер әуенге қосылып, ән салып, қол соғуда.

Суретте Мінән деген қыз бала сәл қымсынып, домбыраның әуенімен «Қара жорға» биін билеуде. Ол аттың тау жолындағы аяңын, жазық дала төсін дүбірлеткен шабысын би ырғағымен бейнелеуде. Ал көрермендер әуенге қосылып, ән салып, қол соғуда.

ҚОШТАСАРДА ҮЙ ИЕЛЕРІ ЖАБЫРҚАҢҚЫ ҚАЛДЫ. Ең соңында Шринагар керуен са­райындағы Қалибектің екінші қабаттағы үйінде жиналдық. Үйдің іші бізге соншалықты таныс: бұрыштағы ошақта от қызарады, еденге ашық түсті төсеніш төсел­ген, қабырғада қамшы, белдік, бас киім ілініп тұр. Ет жедік, жас қойдың сорпасын іштік. Самсаға ұқсас, арасына ет пен көкөніс салып, үшбұрыштап түйген тағам мен бауырсаққа тойдық. Және қайта-қайта, кесемізді толтыра шай сораптадық.

Басқалар да әйелдерімен келіпті. Менің зайыбым әйелдерге әшекейлер, ал Сұлтан Шәріптің әйелі оған бір уыс күміс тиын сый­лады. Қалибек әйелдерінің бірі жүзігін шешіп, әйелімнің саусағына салды.

Әдетте ұстамды келетін ер адамдар ке­нет көздеріне жас алды. Туған жерінен тық­сырылып, тауқымет тартып, Тәуелсіздігінің жолында құрбан болып келе жатқан қайсар жандарға қоштасарда мен былай дедім: «Қа­зақтың нақақ қанын төккендер ұзақ жылдар бойы өкінетін болады әлі!».

Милтон Дж. КЛАРК

Редакциядан: Бұл мақаланың түпнұсқасы әлемдік National Geographic журналында 1954 жылы жарияланған. National Geographic Qazaqstan журналының бетінде алғаш рет 2016 жылы желтоқсанда жарық көрді.

nationalgeographic.kz

3 шілде, 2024