Боламыз ба, әлде бордай тозамыз ба?

Шын жазушы қиынға ұмты­ла­ды. Қиын түйіндерді ше­ше­ді. Белгілі жазушымыз Асқар Алтай да «Былғары табыт» романында қиынға ұмтылып­ты, қиын түйін­дерді шешуге тырысыпты.

Асқар Алтайдың топшылауынша, ұлтты жақсы көру дегеніміз – тек оның жақсылығын ғана көру емес, ең алдымен сол ұлттың әлсіз жақтары мен әлжуаз тұстарын көре білу және оларды тап басып тани алу. Осы ойды өрістете, дамыта келе автор оқырмандарға ұзын-ырғасы «Біз ұлт ретінде, ел ретінде, мемлекет ретінде қандай кесел-кесапаттарға жол беріп отырмыз? Ұлтымызды шырмауықтай шырмап алған мұндай қасіреттерден қалай арыламыз? Қайтіп айығамыз?» дегенге саятын аса ащы әрі ауыр сауалдарды көлденең тартады.

* * *
Асқар Алтайдың көлденең тартқан бір сауалы – көкпарға қатысты.

Атақты археолог, профессор Мағдан Жұрағатұлы, оның сұлу келіншегі Аршын, профессордың сенімді серігі әрі докторанты Дулат Астанадан арнайы Зайсан қаласына ұшып келеді. Өйткені осы өңірде «Былғары табыт» деп аталатын ауыл, ал сол ауылдың дәл іргесінде «Былғары табыт» обасы бар. Мағдан Жұрағатұлы бастаған археологтер де жұмбағы мен сырын ішіне бүккен осы өте көне, ежелгі қабірді қазуға келген-ді. Астаналық археологтерді Алтайдың белгілі бизнесмендерінің бірі Сұңғат (Дулаттың туған ағасы), осы өңірге аты шыққан әнші Ғазиз, жергілікті атқамінерлер мен байшыкештер, ауыл азаматтары құшақ жая қарсы алып, екі-үш күн бәйек болып күтеді. Міне, осы күндері, қала қазақтары мен ауыл қазақтарының бір-бірімен етене, қитықсыз қауышып жатқан күндері Мағдан Жұрағатұлы мынадай «қызық», күтпеген жайдың куәсі болады: профессор ауыл азаматтарының бөріні көкпар қып шапқанын өз көзімен көреді, көреді де жаны шошына ышқынады:

«– О, Тәңірім, сақтай гөр! Аста­пыр­алла! Сұмдық-ай! Бұл не қылғандарың? Білместік пе, нақұрыстық па? О заман да бұ заман бөріні көкпарға тартқанды кім көрген?! Серке құрып қалды ма?..» (А.Алтай. «Былғары табыт», Астана, 2022, 102-бет.)
Шынында да, қазіргі күні егделік жасқа дендеп енген, көргені де көп, түйгені де мол Мағдан Жұрағатұлы­ның шошынатындай-ақ жөні бар. Орайы келгенде айта кеткеніміз орынды болар, ілгеріректе, нақтырақ айт­сақ, 1960-жылдары республикалық газет-журналдарымызда «Бабалары­мыз баяғыда бөріні көкпарға тарт­қан… «Көкпар» сөзінің өзі «көк бөрі» дегеннен шыққан…» деп шатпақта­ған шала ғалымдарымыздың бірді-екілі шалағай, желқуық мақалаларының жарық көргені де рас (Бір жағы, осы мақалалар сол кездегі «Қоғам малын қасқырдан қорғайық!» деген ұранмен іштей үндесіп те жатты). Алайда тү­рік дүниесін, түрік тарихын жетік біле­тін алымды, алғыр ғалымдарымыз бұл па­йымның мүлде қате, «көкпар» сө­зі­нің көк бөріге еш қатысы жоқ еке­нін, көкпар атауының «көк ешкі» деген сөзден шыққанын, «пар», «парт», «бұрт», «бөрте» дегендер көне түрік тілінде «ешкі» деген сөзді білдіреті­нін бұлтартпай дәлелдеп, осы ұғымды мейлінше орнықтырып бақты және орнықтырды да.

Көк Бөрі – күллі түрік халықтары­ның тотемі. Киесі. Иесі. Ата-бабалары­ның бұларды желеп-жебеп, қолдап-қорғап жүретін рухы. Қандай халық, нендей ұлт, я ұлыс болмасын, өзінің тәңір тұтқан киесін тақымына басып, көкпарға тартып, ит сілікпесін шығарып қорламаса керек. Түрік ха­лықтары да (өзбек, қырғыз, қазақ, қарақалпақ, ноғай, түрікмен, балқар, татар және т.т.) бөріні көкпарға тартпайды. Туша, ешкі, серке, лақ тартады. Әрі кетсе, бұзау тартқан.

Қош делік, енді Мағдан Жұрағат­ұлына оралайық. Бөріні көкпарға тартқан жетесіздерге қатты күйінген профессор Сұңғатқа қарата, Сұңғаттың айналасында жүрген ауыл азаматтарына қарата ұзақ сөйлейді. Таусыла, түгесіле сөйлейді. Енді профессордың пікіріне құлақ түріп көрелікші (ықшам­дап беріп отырмыз):

«– Қап, әттеген-ай! Әбден-ақ азып кетіппіз!? Жадымызда ештеңе қал­мап­ты. Жатжады болып кетіппіз. «Жатжады» деген осы!

… «Жад» деген болады, жігітім! Ол – ұлттың мыңжылдық болмысы. Ал болмыс жаннан да қымбат! Осыны ұғынып алыңдар. Жад жұтаса – болмыс та жұтайды. Ұлт жоғалады! Бөрі – біздің жадымызға сіңісті… Бөрі болмысты жұрт едік. Оны ұлы Мағжан ақын да айтқан. Қазір жұтауға ұшырадық, болмысымыз бұзылды. Бір заманда ірі едік. Жан-жағымыздан антала­ған дұшпандарымыз жұтатты. Ірідік. ­Мы­нау – соның айқын көрінісі. Бөріні қой орнына құрбандыққа шалуымыз ғана қалыпты… Асып жеуіміз қалыпты қытай құсап!
Орыспен отандасымыз деп оталып біттік…

Бүгінде біз Бөрі-анамызды ұмытып, қайдағы бір барысты тотем тұтып жүрміз. Ілбісті ие тұтқан елді ібіліс иектеп жүрмесін. Мен осыдан қауіптенем. Көк бөрінің текті киесі ұрмаса нетті?!» (105–108-беттер).

Профессор Мағдан Жұрағатұлы­ның қынжыла әрі қызына айтқан жо­ға­рыдағы ойлары неге көкнәршінің қарғысындай тым ащы? Бөріні көк­пар қып тарту – жалпы қазақ жұрты, қазақ баласы үшін өз ата-анаңның аяқ-қолын матап байлап, малша бауыздаумен пара-пар қылық. Мұны дарақылық, я даңғазалық деуге немесе қаперсіздікке, жадысыздыққа жатқыза салуға әсте болмайды. Бұл – ұлттық болмысымыз бен ұлттық құн­дылықтарымызды таза-тақыр ұмытқан, ұлттық тағдыр-тәлейіміз бен ұлттық тарихымыздың иісі мұрнына бармайтын мұндарлардың тірлігі. Өз атымен атасақ, ұлтсызданудың көрінісі. Ұлтсызданудың белгісі.

Асқар Алтай бөріні көкпарға тарт­қан эпизодты бұл жерде өз романына әдейі, мақсатты түрде кіріктіріп отыр. Жазушы осынау шектен шыққан әпербақандық, шектен шыққан іс-әрекет арқылы біздің жетер жерге жетіп қалғанымызды, яғни қазақ қоғамын­дағы ұлтсызданудың аса қатерлі шекке жеткенін, енді бір бел ассақ, ұлтымызды ұзынынан да, көлденеңінен де шыр­мап алған бұл жойқын қасіреттің «қазақ» деген халықты жалмап-жұтып қояты­нын баршамызға, үлкен-кішімізге түгел ескертіп отыр.

Жасыратын түгі жоқ, қазіргі күні қазақ елінде, қазақ жерінде ұлтсыз­дану­дың күннен-күнге қанатын кеңге жайып келе жатқаны да рас. Күнімізді ойлағанмен, түбімізді ойлай бермейтін әдетімізбен көпшілігіміз бұған мән де бермейміз, ден де қоймаймыз. Ал Асқар Алтай қазіргі қазақ қоғамындағы ұлтсызданудың белгі-сипаттарын (жадысыздық, намыссыздық, рухсыз­дық, тексіздік, көрбалалық, дәстүр­сіз­дік, мәңгүрттік, тілсіздену, ділсіз­дену, дүбәралану және т. б.) асқан аңғарым­паздықпен дәл танып, танығаны мен тапқанын көрнекке шығарып, мұның бәрін көз алдымызға қайта тосып, өз тірлігімізден өзіміз ұялатындай етіп бейнелеп, бедерлеп береді.

* * *
«Жатжады». Автор осы сөзді ең әуелі өз кейіпкері профессор Мағдан Жұрағатұлының аузына салады («Әб­ден-ақ азып кетіппіз?! Жадымызда еш­теңе қалмапты. «Жатжады» деген осы!»). Сонан кейін жазушы романның өн бойында осы сөзге қайта-қайта оралып отырады. Бұл сөзді Асқар Алтайдың әйгілі терминші Ісләм Жа­рыл­ғапов ағасына ұқсап өзі ойлап табуы да ықтимал. Не болмаса, «кен асылы – жерде, сөз асылы – елде», ел ішінен кезіктіруі де мүмкін. Түрік дүниесінің ұлы жазушыларының бірі Шыңғыс Айтматовтың «мәңгүрт» деген сөзді термин дәрежесіне көтергені, академик ағамыз Рахманқұл Бердібай­дың «көзқаман» деген көне сөзді көнеру­ге, ескіруге жібермей, қайта жаңғыр­тып, әдеби айналымға әкеп ноқта­­сын сыпырғаны да баршамызға мәлім. Қазіргі күні «мәңгүрт» те, «көзқаман» да термин ретінде кеңінен кәдеге асып, кеңі­нен қолданылып жүр.

Әрине, көркем әдебиет – ғылыми зерттеу, ғылыми еңбек емес. Десек те, Асқар Алтай қолданған «жатжады» – термин болуға өзі тіленіп тұрған сөз. Сонымен «жатжады» дегеніміз кім? Кім­дер бұлар? Ұлтымыздың өткенінен, тағдыр-тарихынан, дәстүр-салтынан мүлде мақұрым қазақтар. Бұлар үшін қазақтың өзі ғана емес, сөзі де, тілі де, ділі де, тіпті тірлігі де – жат. Бөтен. Бөгде. Ең сұмдығы, ең зорақы әрі сорақысы, бұлар өздері қазақ бола тұра және қазақтың тарихи отаны Қазақстанда тұрып, отбасын құрып, бала сүйіп, өсіп-өніп жатса да қазақтың тілін білсем екен деп талаптанбайды. Талаптанбағаныңыз не, мұндай ой олардың үш ұйықтаса түсіне де кірмейді. Бұлардың арасында екі, үш, немесе төрт-бес тіл білетіндер, үш-төрт жоғары оқу орнын бітіргендер көптеп кездесуі де мүмкін. Бірақ олар да қазақ тілін үйренуден бойын тежеп ұстайды. Өйткені, қазақ тілі – бұлар үшін жат, қажетсіз, «екінші сортты»…

Асқар Алтай, әсіресе, «жатжады» сөзінің мәнісін өз романына кірік­тірген Сақ қағанатының әміршісі Тәңір­­құт Дің қаған туралы аңыз-әпса­на­да онан әрі аша түседі. Дің қаған жал­ғыз ұлын Жібек патшалығына жеті жылға аманатқа береді, алайда Жібек патшалығы түрлі сылтау айтып, қилы сөзбұйдаға салып, қағанның ұлын он төрт жылдан кейін ғана қайтарады. Сөйтсе, Жібек елінің патшасы Дің қа­ғанның жар дегенде жалғыз ұлын айдауына жүргізіп, айтқанына көнді­ріп, әбден билеп-төстеп қолжаулық қылып алған екен. «Сен – тақ иесісің, Сақ қағанатын сен басқаруың керек!» деп, мұны таққа отырғызу арқылы Сақ қағанатын түгел жаулап алып, ешкімнен беті қайтып көрмеген қас сақтарды құлдыққа түсіруді жобалап, жоспарлап та қойыпты. Содан, не керек, жас кезінен бастап жат ой-санамен жадыланған қағанның ұлы туған еліне тек жатбауыр ғана емес, жатжады болып оралады. Көп ұзамай-ақ, Жібек елінің жер қайысқан әскеріне қосылып әкесіне қарсы соғыс ашады. Жауды тас-талқан етіп жеңген Дің қаған опасыз ұлын тұтқынға алып, оны аяусыз жазалайды.

Сақ жауынгерлері опасыз ұлдың ең әуелі шашын ұстарамен жалтырата қырып, содан кейін оның бас терісін маңдайдан бастап тұтас, тірідей сыпырып алады. Бұдан соң бас теріні шаршылай кесіп, оған ащы құрт пен айран жағып, былбырата илейді. Әбден иі қанып, шикі құйқа шүберектей жұмсақ күйге жеткенде, бас теріден жасалған қолжаулықты Тәңірқұт Дің қаған өзінің елшісі арқылы Жібек елінің патшасына жібереді. «Мен де, менің елім де саған ешуақытта қолжаулық болмайды! Ал мынау – саған қолжаулық болғысы келген менің ұлымның бас терісінен жасалған қолжаулық. Қалағаныңша кәдеңе жарат!» деген ишарасы ғой.

Не деген ірілік десеңізші?! Бауыр еті баласын өлтіру кімге оңай тисін, бірақ соған қарамастан Тәңірқұт Дің қаған ұлтының мүддесін сатқан жалғыз ұлын аса қатал жазаға тартты. Бүгінгі қас сақтар (қазақтар) сияқты «Қайте­йін енді, ит те болсаң аман жүр, әйтеуір…» деп ұсақтаған, күйкіленген жоқ. Өйт­кені дәстүр – қатал, ғұрып – қатаң болмаған жерде ұлт дәстүрсіздікке ұрынады. Дәстүрсіздікке ұрынған ұлт көп ғұмыр кешпейді. Жойылады.

Жатжадылар ұлтты көгертпейді, көктетпейді. Бұлар тек өзгелерге қол­жаулық қана бола алады. А. Алтайдың жоғарыда шегелеп жеткізейін деген ойы да – осы.

* * *
Жақсы жазушының қаламынан әманда ақиқаттың лебі есіп тұрады. А.Алтайдың ұлтсыздар мен жатжа­ды­ларға қатысты көркемдік шынды­ғы­ның өмірден алынғандығына ешбір күмән келтіре алмайсыз. Сонымен бірге жазушы осы «ұлтсыздану» деген пәле­нің әрбір шаңыраққа, әрбір үйге бас сұға бастағанына да күйіне отырып назар ­аудартады. Декабрист Қаржау (Жел­тоқ­сан көтерілісіне қатысқандықтан осылай аталып кеткен) – оң-солын танитын саналы азамат. Бірақ, Қаржау­дың отбасында өзінен басқа ешкім қазақ­ша сөйлемейді. Өскеменде тұра­тын ұл-қыздары да, бұлардан тараған немерелері де қазақша ләм-мим деп білмейді. Содан Қаржау байғұс енді жаңа түскен келініне жалынады (Не деген қасірет, қазақ қазаққа «қазақша сөйлеші, айналайын…» деп жалынып, пұшайман болып тұр!). Қанша жалынса да, келініне тілін өткізе алмайды. «Сол кезде Қаржауға өзінің қатыны қарсы шабады. Қалаға қазақтың тілінің қажеті қанша деп шабаланады».

Суреткердің қаламынан қазақ оқы­ғандарының бір бөлегінің орыстіл­де­ніп һәм орысділденіп, бөтенденіп һәм бөлектеніп, туған халқынан мүлде алыстап-алшақтап кеткені, ұлт­тық зиялыларымыздың қазақтың мүд­десі мен мақсатына қызмет етуден гөрі қу құлқыны мен қу нәпсісіне «қыз­мет етіп» кеткені, қазақ халқының игі­лігіне жұмсалуға тиісті ұлттық байлы­ғымыздың бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген алапат талан-таражға ұшырап жатқаны да қақас қалмайды. Ұлтты өрге емес, көрге сүйрейтін осындай кембағалдық, қасиетсіздік бізге қайдан келген? Автор мұның себеп-сырын біздің бүгінімізбен ғана емес, өткенімізбен де байланыстырады. Бұған бас кейіпкердің «Мыңдаған жылдар бойы жат жұрт жадылаған санамыз сауықса екен…» деген сөзі куә.

* * *
Өзінің осындай өткір де өтімді ойларын өз шығармасына өзек ете біл­ген Асқар Алтай ұлттық рухымызға қатысты аңыз-әпсаналар (Былғары табыт аңызы, Сақ қағанатының әмір­шісі Тәңірқұт Дің қаған туралы аңыз, Таян хан мен оның қызы Марқа сұлу туралы аңыз және т.т.) мен Алтай өңірі­нен шыққан тарихи тұлғалар туралы ­аңыз-әңгімелерді көркем тілмен келістіре, жандандыра суреттейді.

* * *
Аса дарынды, айрықша еңбекқор, әдеби заңға да ерекше ұста, көркемдік шарттылықтарға да мейлінше жетік Асқар Алтайдың «Былғары табыт» романы биылғы Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлыққа ұсынылып отыр. «Дос жылатып айтады», Мемлекеттік сыйлықтың да өз оқырмандарына «Боламыз ба, әлде бордай тозамыз ба?» деген шекспирлік сауалды көлденең тартып, ұлттық намысымыз бен ар-ұжданымызды оятуға күш салған зерек суреткерге бұйыруы тиіс шығар деп ойлаймыз.

Әмірхан МЕҢДЕКЕ,
әдебиет сыншысы,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері

Egemen Qazaqstan

17 шілде, 2024